ولادت
محمد باقر بن محمد تقى بن مقصود على مجلسى، معروف به علامه مجلسى و مجلسى ثانى در سال 1037 هجرى در شهر اصفهان دیده به جهان گشود.
خاندان
خاندان علامه مجلسى از جمله پر افتخارترین خاندانهاى شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار دیده مى‌شود و از نزدیکان علامه پس از بررسى تنها علم و فضل مشاهده مى‌کنیم:
1 - جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار حافظ، ابو نعیم اصفهانى صاحب کتابهایى چون«تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء است.
2 - پدر علامه، مولى محمد تقى مجلسى، معروف به مجلسى اول (1003 - 1070 هجرى) صاحب کرامات و مقامات معنوى و روحى بلند است. او محدث و فقیهى بزرگ است و کتابهایى نیز تألیف نموده است.
محمد تقى مجلسى شاگرد شیخ بهایى و میر داماد است. او در علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشته است. وى در کنار مرجعیت، از اقامۀ نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمى‌کرد و امام جمعۀ اصفهان بود.
از جمله پرورش یافتگان مکتبش مى‌توان به:علامه مجلسى (که بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانسارى و ملا صالح مازندرانى اشاره نمود.
3 - علامه دو برادر داشت که آنها نیز مردانى متقى و زاهد بودند به نامهاى ملا عزیز اللّه و ملا عبد اللّه، که براى تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام به هندوستان رفت و ساکن آنجا گردید.
4 - خاندان علامه مجلسى نه تنها مردانى عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلکه زنان این خاندان نیز پا به پاى مردان خویش قدم برداشته‌اند.
علامه مجلسى چهار خواهر داشت که آنان نیز هر یک داراى تألیفات و تحقیقات ارزنده‌اى در علوم اسلامى مى‌باشند. از جمله تألیفات آنان مى‌توان به:شرح کافى، المشترکات فى الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیدۀ دعبل خزائى اشاره نمود.
همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علماى بزرگ بودند. کسانى همچون ملا صالح مازندرانى، ملا میرزاى شیروانى، ملا على استرآبادى و میرزا محمد فسایى.
5 - علامه مجلسى داراى 5 پسر بود که همگى از محضر علم و معارف پدر بهره‌مند شدند و به مدارجى بالا دست یافتند.
6 - دامادهاى علامه هم که 5 نفر بودند از طلاب و فضلاى آن زمان بودند و علامه با عنایتى خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان درمى‌آورد.
علاوه بر اینها خاندانهاى بزرگى از علماى آن عصر مرتبط با علامه مجلسى بودند، مانند وحید بهبهانى، بحر العلوم، طباطبایى بروجردى، میرزا عبد الله افندى صاحب ریاض العلما، شهرستانى و...
مقام علمى
علامه مجلسى آنچنان شهرتى در علوم مختلف اسلامى دارد که محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. نام علامه مجلسى چون آفتابى بر آسمان فقاهت و اجتهاد مى‌درخشد.
علامه مجلسى از جمله بزرگانى است که از جامعیت خاصى برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامى مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهى اجمالى به مجموعۀ عظیم بحار الأنوار این نکته را بخوبى آشکار مى‌سازد.
این علوم در کنار علوم عقلى همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بى‌نظیر ساخته است.
نظرى گذرا به «کتاب السماء و العالم» در بحار الأنوار این جامعیت را بخوبى نمایان مى‌سازد.
برخى علامۀ مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بى‌نظیر دانسته‌اند.
علامه ریزبینى و نکته سنجى‌هاى بسیار زیبایى پیرامون روایات مشکل دارد. بیانهاى علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است و کمتر مى‌توان در آنها خطا و اشتباهى یافت.
علامه مجلسى، علاوه بر علومى چون روایات اهل بیت علیهم السلام در فقه نیز تبحرى بالا داشته، گرچه اکثر مجلدات فقهى بحار مجال پاکنویس شدن نیافته است.
شخصیت معنوى
علماى دین نه تنها از استاد خود درس علم و دانش مى‌آموزند، بلکه سیر و سلوک معنوى خویش را زیر نظر اساتید عارف بالله سپرى مى‌نمایند. علامه مجلسى همزمان با طى مدارج علمى و سریعتر از آن مدارج معنوى و کمالات روحى را پیمود تا آنجا که مصداق واقعى «عالم ربّانى» گشت.
این ادعا با مرورى بر سجایاى اخلاقى ایشان کاملا روشن مى‌شود.
از جمله خصائص بارز اخلاقى علامه مى‌توان به این موارد اشاره نمود:
1 - یاد خداوند:
شاگرد گرانقدر او «سید نعمت اللّه جزائرى» در مورد استاد خود گفته است:علامه هیچگاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى‌داد.
2 - زیارت:
علامه به «زیارت» ائمۀ هدى علیهم السلام اهمیت فراوان مى‌داد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایى براى مسافرت، چندین بار به زیارت ائمۀ عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سکنى گزید.
او چند بار نیز به حج خانۀ خدا مشرف شد.
3 - توسل:
توجه خاص به توسل به معصومین علیهم السلام باعث گردید علامۀ مجلسى پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانى در بحار الانوار بیاورد و بجز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله:
«زاد المعاد» که مرجعى مهم در کتب ادعیۀ متأخر است و«تحفة الزائر» و ترجمه‌هایى از زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...
4 - زهد و پارسایى:
یک ویژگى بسیار مهم در زندگى این بزرگ مرد، زهد و پارسایى و ساده زیستى اوست. علامه در عهد صفوى مى‌زیست و شیخ الاسلام حکومت صفوى بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در اختیار او بود، اما با همۀ اینها زندگى شخصى علامه در نهایت زهد و سادگى سپرى مى‌شد.
5 - تواضع:
تواضع علامۀ مجلسى از دیگر خصائص اوست. علامه هیچگاه به مقام اجتماعى و بالا و پایین بودن موقعیت یا سنّ افراد نگاه نمى‌کرد.
او از سید على خان مدنى، شارح گرانقدر صحیفۀ سجادیه مطالب فراوانى در بحار آورده است و مى‌دانیم که سید على خان 15 سال کوچکتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمى‌رسید.
خلاصه اینکه جمع شدن همۀ این خصائص روحى و کمالات معنوى با علم و دانش گستردۀ علامه، از او شخصیتى ممتاز ساخته بود که در تاریخ به دشوارى مثل و مانندى براى او پیدا مى‌شود.
اوضاع سیاسى
علماى بزرگوار شیعه در طول تاریخ با وجود فشارها و محرومیت‌ها و اختناقهاى فراوان زحمات ارزنده‌اى کشیده و آثارى گرانبها به یادگار نهاده‌اند. آنان با خون دل خوردن‌ها و زحمات طاقت فرسا نهال تشیع را آبیارى نمودند و این میراث عظیم پیامبر صلى الله علیه و آله را به ما رساندند.
در این بین هر گاه اوضاع نسبتا مساعدى فراهم مى‌شد و فشارها بر علیه شیعیان کم مى‌شد شاهد شکوفایى بى‌نظیر فقها و علما و فیلسوفان شیعه هستیم.
از جملۀ این موقعیتها عصر شیخ مفید و شیخ طوسى را در حکومت آل بویه مى‌توان برشمرد. همچنین دورۀ صفویه و زمان علامۀ مجلسى شاهدى صادق بر این گفتار است.
علامۀ مجلسى با عنایت به انتساب شاهان صفویه به تشیع و اینکه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار علیهم السلام مى‌دانستند بیشترین استفاده را در جنبه‌هاى مختلف نمود. تألیف بزرگترین دائرة المعارف حدیث شیعه در غیر چنین زمانى و با عدم امکانات اقتصادى بسیار دشوار مى‌نمود.
سالشمار
علامه مجلسى در زمان شاه عباس اول که مردى با سیاست و با کفایت و در عین حال، مردى سنگدل و بى‌رحم بود متولد شد.
زمانیکه شاه صفى پس از او به حکومت رسید، عراق از قلمرو حکومت ایران جدا شد.
پس از شاه صفى، شاه عباس دوم که 9 سال داشت به حکومت رسید و در مجلس تاجگذارى او بود که علامه از او خواست شراب خوارى و فروش آن و برخى اعمال منکر دیگر ممنوع شود. او هم به توصیه‌هاى علامه عمل کرد، اما رفته رفته، او نیز چون دیگر شاهان آلودۀ شراب و... شد.
منزلت اجتماعى
علامه مجلسى در میان مردم از نفوذ بى‌سابقه‌اى برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوى و بیان سحر انگیز خود مردم را از میخانه و قهوه‌خانه‌ها به مساجد کشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصى برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارک رمضان و شبهاى قدر جمعیت بى‌سابقه‌اى به مساجد روى مى‌آوردند.
علامه در سلاطین صفوى هم نفوذ بالایى داشت. او که سیاستمدارى مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بى‌کفایت صفوى کشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقیقا پس از وفات علامه مجلسى بود که کشور دچار هرج و مرج شد و افغانها به ایران حمله کردند و حکومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعى و سیاسى خویش بسیارى از نسخه‌هاى کمیاب کتب قدما را استنساخ کرد و میراث عظیمى از تشیع را از نابودى نجات داد.
مسلک علمى
علامه مجلسى روشى معتدل ما بین اصولى و اخبارى داشت. او در عین اینکه محدثى بزرگ بود به علوم عقلى هم توجهى خاص داشت.
او از جمله بزرگانى است که علوم عقلى همچون فلسفه را خوانده و از اساتید این علوم محسوب مى‌گشت و در عین حال همه چیز را در منبع و سرچشمۀ وحى یافت و تمام همت خویش را به نشر روایات معصومین علیهم السلام اختصاص داد. تنها حساسیت علامه به انحرافات در دین بود. او که در زمان خویش شیوع صوفیگرى را مى‌دید دست به مبارزه‌اى قاطعانه با تصوف زد و در این مسیر با استعانت از اهل بیت علیهم السلام به پیروزى چشمگیرى نائل شد.
لقب «علامه»
علامه، محمد باقر مجلسى این لقب پر افتخار را از بزرگانى همچون وحید بهبهانى، علامه بحر العلوم و شیخ اعظم انصارى اخذ کرده است. این بزرگان که هریک دریایى متلاطم از علوم و معارف اسلامى هستند با دیدن مقام و منزلت علامۀ مجلسى این لقب را در مورد او به کار بردند و به حق او علامۀ عصر خویش بود.
شیخ الاسلام اصفهان
علامه مجلسى در سال 1098 از سوى شاه سلیمان صفوى به سمت شیخ الاسلامى اصفهان منسوب شد. شیخ الاسلام بالاترین و مهمترین منصب دینى و اجرایى در آن عصر بود.
او قاضى و حاکم در مشاجرات و دعاوى بود. تمام امور دینى زیر نظر مستقیم او انجام مى‌گشت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده مى‌شد شیخ الاسلام سرپرستى درماندگان و ایتام و... را نیز برعهده داشت.
نکتۀ مهم در اینجا آن است که علامه این منصب را با اصرار و التماس شاه پذیرفت و در همان مجلس، شاه چند بار کلمۀ التماس را بر زبان آورد تا علامه راضى به پذیرفتن این منصب گردد.
علامه تا پایان عمر خویش عهده دار این وظیفۀ مهم بود.
اساتید
متأسفانه با آنکه اطلاعات ما در مورد زندگى علامه مجلسى فراوان است، پیرامون اساتید او اطلاع کمى در دست داریم. البته مشایخ روایت علامه را مى‌شناسیم اما اینکه علامه محضر درسى چه کسانى را درک کرده مبهم است.
از جمله اساتید و مشایخ نقل علامه‌اند:
1 - پدرش محمد تقى مجلسى (متوفاى 1070 هجرى) که استاد علامه در علوم نقلى بوده است.
2 - مرحوم آقا حسین خوانسارى (متوفاى 1098 هجرى)، فرزند آقا جمال که استاد علامه در علوم عقلى بوده است.
این دو بزرگوار اساتید علامه هستند، اما مشایخ نقل او:
3 - مولا محمد صالح مازندرانى (متوفاى 1086 هجرى)
4 - ملا محسن فیض کاشانى (متوفاى 1091 هجرى)
5 - سید على خان مدنى صاحب شرح معروف بر صحیفۀ سجادیه علیه السلام (متوفاى 1120 هجرى)
6 - شیخ حرّ عاملى مؤلف کتاب وسائل الشیعه (متوفاى 1104 هجرى).
لازم به ذکر است که این دو تن علاوه بر اجازه‌هایى که به علامه داده‌اند از ایشان اجازه هم گرفته‌اند بنا بر این جزء شاگردان علامه نیز محسوب مى‌گردند.
شاگردان
بیش از یکهزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فیض علامۀ مجلسى استفاده نموده‌اند. علامۀ اجازهاى فراوانى نیز به شاگردان خویش داده است.
از جمله شاگردان علامه‌اند:
1 - سید نعمت اللّه جزائرى 2 - جعفر بن عبد اللّه کمره‌اى اصفهانى 3 - زین العابدین بن شیخ حرّ عاملى 4 - سلیمان بن عبد الله ماحوزى بحرانى 5 - شیخ عبد الرزاق گیلانى 6 - عبد الرضا کاشانى 7 - محمد باقر بیابانکى 8 - میرزا عبد الله افندى اصفهانى مؤلف محترم ریاض العلماء 9 - سید على خان مدنى مؤلف گرانقدر ریاض السالکین (شرح صحیفه سجادیه علیه السلام) 10 - شیخ حرّ عاملى 11 - ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایى شیرازى 12 - محمد بن حسن، فاضل هندى و...
تألیفات
علامه مجلسى عمرى بسیار پر برکت داشت. او در عمر 73 سالۀ خویش بیش از یکصد کتاب به زبان فارسى و عربى نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار است با 110 جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با 26 جلد.
حدود 40 کتاب نیز به ایشان نسبت داده شده است.
اولین تألیف علامه را کتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‌اند که در سال 1063 تألیف شده. آخرین تألیف ایشان هم کتاب حق الیقین است مربوط به سال 1109 هجرى، یعنى یک سال قبل از وفات ایشان.
برخى کتب علامه عبارتند از:
1 - بحار الأنوار، که یک مجموعۀ بزرگ روایى و تاریخى است و در ضمن آن تفسیر بسیارى از آیات قرآن کریم هم آمده است.
2 - مرآة العقول، شرح کافى ثقة الاسلام کلینى است در 26 جلد.
3 - ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسى است در 16 جلد.
4 - الفرائد الطریفة، شرح صحیفۀ سجادیه علیه السلام است.
5 - شرح أربعین حدیث، که از بهترین کتب در این موضوع مى‌باشد.
6 - حق الیقین، در اعتقادات است و به زبان فارسى نوشته شده. علامه چندین کتاب کلامى دیگر نیز دارد.
7 - زاد المعاد، در اعمال و ادعیۀ ماهها (فارسى)
8 - تحفة الزائر، در زیارات (فارسى)
9 - عین الحیاة، شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات معصومین علیهم السلام (فارسى)
10 - صراط النجاة
11 - حلیة المتقین، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگى (فارسى)
12 - حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه علیهم السلام در سه جلد (فارسى)
13 - مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است (فارسى)
14 - جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم السلام (فارسى)
15 - توقیعات امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف همراه با ترجمۀ آنها.
16 - کتب فراوانى بعنوان ترجمۀ احادیث خاص مانند ترجمۀ توحید مفضل و...
17 - کتبى در موضوع ترجمۀ ادعیه و زیارات همچون زیارت جامعۀ کبیره و دعاى سمات و...
18 - رساله‌هاى فراوان فقهى که به جهت اختصار از آنها نام نمى‌بریم کتابهایى نیز در موضوعات مختلف از قبیل تفسیر، رجال، تراجم و... از علامه به یادگار مانده است.
نکتۀ قابل توجه در آثار علامه مجلسى آن است که ایشان اکثر عناوین کتبش را کتابهاى فارسى تشکیل مى‌دهد و این نکته توجه علامه را به هدایت جامعۀ خویش که فارسى زبان بودند بخوبى نشان مى‌دهد. (گرچه کتب عمده و منبع، همچون بحار الأنوار و مرآة العقول عربى هستند).
وفات
چراغ عمر علامۀ مجلسى پس از 73 سال نور افشانى در شب 27 رمضان سال 1110 هجرى در شهر اصفهان خاموش گشت و جهان از فیض وجود این عالم گرانمایه محروم شد.
علامه هنگام مرگ کارهاى نیمه تمامى داشت که موفق به اتمام آنها نشد از قبیل تکمیل بحار الأنوار، نوشتن مستدرک البحار و... گرچه پس از ایشان شاگردان و ادامه دهندگان این راه پر فروغ خدمات ارزشمندى ارائه نمودند، اما جاى خالى یک عالم فرزانه را هیچکس و هیچ چیز پر نمى‌کن
